خداوند خالق آنگاه خود را «تَبَارکَ اللَّهُ احَسَنُ الخَالِقِینَ» خطاب می کند که انسان را می آفریند. آفرینشی همراه با «نَفَختُ مِن روحِی». روح خدایی که ملائک بر آن سجده می کنند. این روح خدایی، انسان را به سوی زیبایی رهنمون می گردد: چرا که«اللّهُ جَمیل و یحِبُّ الجَمَالَ». هنری که از دیوار غارها آغاز می گرددو تا دیوار موزه ها ادامه مییابد. هنر ارائه زیبایی است به گونه ای که درک آن نیازی به داشتن تخصص نداشته باشد و از همین روست که هنر در نظر همگان زیباست.

هنر در جهان اسلام

هنرمندان اسلامی هنر را به خانه های مردم بردند. دراین بین،بزرگترین سفیر هنر درخانه های مسلمانان، گرامی ترین و ارزشمندترین کتاب موجود در خانه هر مسلمان ؛یعنی قرآن بود. در ارتباط با قرآن هنرمندان مسلمان از انواع هنرها بهره جستند. گروهی کتابت آن را بر عهده گرفتند و جمعی زیباسازی حاشیه ها و جلدهای این کتابت را عهده دار شدند. هنرمندان از مجموعه هنرهایی استفاده نمودند که از آنها به نام تذهیب و تشعیر یاد می شود.

روند تذهیب در ایران

تذهیب از کلمه عربی «ذِهَّبََّ» به معنای طلا کاری یا زر اندود کردن یا زرنگار کردن است و دراصطلاح هنرهای سنتی ایران به تزیین کتب خطی اطلاق می گردد. زر، اولین رنگی است که در تذهیب به کار رفته است و به عنوان مهمترین و اصلی تریی رنگ قرآن ها و کتب خطی همراه با رنگ های دیگر مانند: لاجوردی، سرنج، یشم و…به کار می رود.

تذهیب در سده های اول اسلام

در صدر اسلام، خلق آثار هنری در بین ایرانیان با لطافت و دقت خاصی انجام می گرفت. این امر در مورد تذهیب و نقاشی کتابها نیز رعایت می گردیده است. بطوری که قرآن ها، دارای فهرستهای مذهب سرلوحه ای زرین و نشانه های مرصع در پیان هر ایه بودند. اکثر قرآن های کوفی،صفحات اول و گاه صفحات آخر تذهیب شده ای دارند که نقش آنها مشابه نقوش هندسی سر سوره هاست. تزیین سرآغاز هر جز در قرآنها که منجر به تزیین مفصلتر ابتدایی کتب خطی گردید، در قرآن های سده های نخست تذهیب به صورت نوارهای در هم پیچیده، به هم بافته، یا چند ضلعی و مشبک خودنمایی می کند. در قرون بعد، عنوان سوره با حروف زرین درمیان نوار نوشته می شد و یا در جای حروف آن نقوشی از برگ و گل (که به نام ساقه ختایی است) جایگزین می گردید. بیشترین رنگ مورد توجه در این دوره (غیر از طلا) رنگهای شنگرف، لاجورد، فیروزه و ... می باشد.

تذهیب دوره سلجوقی

یکی از مشخصه های تذهیب های این دوره که آن را از دوره های قبل متمایز می سازد، استفاده از کاغذ به جای پوست است، هر چند استفاده از پوست به طور کامل منسوخ نمی گردد. ویژگی دیگر قرآن های این دورها به کار گرفتن خط نسخ است که ازصدر اسلام وجود داشت، لیکن تا پیش ازقرن سوم هجری قمری هنوز قالب اصلی خود را به دست نیاورده بود.

ویژگی دیگری که در این دوره حائز اهمیت است، تغییر شکل دادن کتاب ها از حالت افقی به حالت عمودی می باشد. تا پیش از این تغییر، سطور در طول صفحات کتاب به نگارش در می آمدند؛ لیکن پس از این تغییر، کاتبان به نگارش سطور کتاب ها در عرض صفحات (نظیر کتاب های امروزی) پرداختند. محصور کردن مینیاتور به وسیله تذهیب نیز از این دوره آغاز گردید. دو طرح متداول در تذهیب های دوره سلجوقی، ستاره شش گوش و هشت گوش می باشد. این طرح در وسط نخستین صفحه کتاب قرار می گرفت. نمونه این طرح در قرآن سال 428(هـ.ق) و قرآن متعلق به سال 505 (هـ.ق) در کتابخانه ملی پاریس مشاهده می شود. نخل های متنوعی که در شاخص های طرح های دوره سلجوقی به شمار می روند، از دوره هخامنشی الهام گرفته شده اند.رنگ اصلی این دوره، زر با زمینه افشان می باشد. از جمله مذهبان بنام این دوره را می توان : عبدالرحمان بن محمد دامغانی، عثمانی بن ورای و محمد بن الحسین الخطیب کرمانی نام برد.

تذهیب دوره مغول

مهمترین مشخصه این دوره ، تذهیب سایر کتب (به غیر از قرآن) می باشد. به تدریج در نسخه های خطی مصور تذهیب، گاه جداگانه و گاه در حاشیه تصاویر مورد استفاده قرار می گرفت. کتاب «منافع الحیوان» اثر ابن بختیشوع که در سال 699 یا 697 (هـ.ق) در مراغه نوشته است از اولین کتب (غیر قرآنی) تذهیب شده دوره مغول است.

تذهیب قرآن در دورهی مغول همچنان مکان مهمی را دارا می باشد. خصوصاً در دوران الجایتوخان که اسلام و مذهب تشیع را اختیار می کند، قرآن های تذهیب شده متعددی به یادگار گذاشته شد.در اولین قرآن ها نام مغولی الجایتو ونیاکان او تا چنگیز ذکر شده است؛ اما در آخرین آنها که به تاریخ 713 (هـ.ق) نوشته شده است، نام اسلامی او «سلطان محمد خدا بنده» وتوسل به دوازده امام دیده می شود.

در این دوره، صفحات اول قرآن تذهیب و براساس الگوهای هندسی تقسیم بندی شده و این اشکال با گردش اسلیمی ها کامل گشته است. این ترکیبات با به کاربردن رنگ های مختلف و متضاد در زمینه، جلوه خاصی مییافت. کتیبه و شمسه در این دوران رونق یافته و نام بانی کتاب یا کسی که فرمان نوشتن کتاب را داده بود، در صفحه اول، در شمسه نوشته می شد. اولین نمونه شمسه در کتاب منافع الحیوان قابل مشاهده است. اسلیمی طرح اصلی دوره مغول بوده و طرح گل تا ربع قرن هشتم هجری قمری به ندرت دیده می شود. در این دوران، رنگ آبی لاجوردی همراه با قرمز تند و تا حدودی سبز خود نمایی می کند.

تذهیب دوره صفوی

اوایل قرن دهم هجری قمری، شاه عباس صفوی پایتخت را به اصفهان منتقل می کند و مکتب اصفهان پایه گذاری می شود. در مکتب اصفهان ،رضا عباسی که از بزرگترین نقاشان این دوران است، سایه روشن را در چهره سازی مراعات می کند که همین امر، سرحد جدایی مکتب اصفهان از مکاتب ماقبل آن است. در این مکتب، تک چهره رواج مییابد و رنگهای شفاف و درخشان مکتب تبریز به رنگهای خفیف بدل می شود. تذهیب در این دوره منحصر به صفحات نوشته شده نبوده، بلکه حواشی دیگر صفحات را نیز در بر می گرفت. از خصوصیات تذهیب این دوران، صفحات متعدد تذهیب شده با نقوش اسلیمی و ابر سازی تزیین شده است.

صفحات تذهیب شده در ابتدای قرآن های این دوران شامل چندین صفحه می باشد. برای مثال در مورد قرآن به قلم شمس الدین عبداللّه تاریخ تحریر 989 (هـ.ق ) هشت صفحه درآغاز و هشت صفحه در پیان تذهیب شده است.ابتدای سوره های قرآن ها تماماً تذهیب شده است و اسم سوره با خطی غیر از متن به زر یا سفیدآب در میان آن نوشته شده است. نشانه ها، ترنج و نیم ترنج است. در این دوره، طرز عمل، مشابه دوره تیموری است. از ویژگی های این دوره، می توان به سایه روشن و تذهیب معرق اشاره نمود. (نوع آخر در زمان صفویه رایج بوده و پس از صفویه از میان رفته و امروزه نیز متروک است).

از مشهورترین مذهبان دوره صفویه: یاری، مولانا محمد، میرک مذهب، عبداللّه شیرازی، مولانا حسن بغدادی و روزبهان را نام برده اند.

تذهیب دوره قاجاریه

آنچه در تذهیب قرآن های دورهی قاجار، جلب توجه می کند، بیشتر شدن قسمت های تذهیب شده است. برخی از این قرآن ها تمام تذهیب شده اند و پایین سطور آنها طلا کاری شده است. از مختصات قرآن های دوره قاجار، افراط در به کاربردن زر است که در صورت ترکیب با رنگ دیگر، زمینه نقشی را تشکیل می دهد. از جمله مذهبین دورهی قاجار می توان: میرزا محمد رضا بروسانی، میرزا عبدالوهاب مذهب باشی، شیخ ابوطالب بحرینی، میرزا یوسف مذهب باشی، ابوالقاسم حسینی اصفهانی، علی اشرف و لطفعلی شیرازی را نام برد.

تذهیب دوران معاصر

در دوران معاصر، ورود صنعت چاپ در عرصه نشر، امکان حضور بیش از پیش کتاب را درخانه ها فراهم ساخت واین امر در اُلفت هرچه بیشتر مردم با هنر تذهیب نیز بی تأثیر نبوده است. از جمله اساتیدی که آثار آنان در زمینه تذهیب در دوران معاصر زیبایی بخش قرآنها بوده است، می توان به: عبداله باقری، نصرت اله یوسفی، میرزا علی درودی، میرزا یوسف مذهب و محمد حسین مذهب اشاره نمود. آثار عبداله باقری از لحاظ ظرافت وتوانانی در ساخت رنگ های سنتی،و آثار نصرت اله یوسفی از لحاظ نوع طرح و آثار میرزا علی درودی در زمینه رنگ بندی و آثار اساتید میرزا یوسف و محمد حسین، در زمینه استفاده از طلا و رنگ های الوان و طلا اندازی سرآمد آثار تذهیب در دوران معاصر می باشند.

امروزه می توان آثار ارزشمندی را از اساتید قدیم و معاصر در تذهیب قرآن های نفیس در موزه هایی همچون: موزه ایران باستان، موزه ملی، موزه آبکار و موزه آستان قدس رضوی مشاهده نمود.

امید آن که نسل امروز امانتدارانی صدیق در حفظ این میراث ملی مذهبی و انتقال آن به نسل های اینده باشند